ecology@work

  जनजाती समुहातील मुलांचं पर्यावरण शिक्षण आधी केले मग सांगितले 'गोदावरी’बद्दल ओळख फुलपाखरांची

 जून २००५ साली शिक्षण सेवक म्हणून मी माझ्याच ग्रामपंचायत हद्दीतील  एका छोट्या गावात शिक्षण सेवक म्हणून रुजू झालो. हे गाव पुर्णपणे आदिवासी समाजाचं. शाळा एकशिक्षकी होती. मी आणि पंधरा सोळा मुलं इतकाच आमचा शाळेतील गोतावळा.  नवीनच नेमणूक झालेला मी गुरूजी. प्रत्येक वर्गात तीन चारच मुलं होती. शिकवायचं कसं फार अनुभव नव्हता. दोन वर्ष शिक्षणशास्त्र जे शिकलो होतो समजून घेतले होते फार अपुरे आहे जणावत होतं. तरीही काम तर करणं आहेच तसा काही पर्यायही नव्हता. सोबत कोणी समजून सांगणाराही नव्हता.  हळूहळू मी मुलांच्यात बसून कामाला सुरुवात केली.  तेव्हा माझ्या लक्षात आलं की, वर्गात एका जागी बसून शिकयला ही मुलं फारशी तयार नाहीत. मुलांच्या कलाने जात मी कधी मुलांना मैदानावर तर कधी शाळेच्या परिसरात घेऊन फिरायचो. फिरून आल्यावर आमच्या अभ्यासाच्या गप्पा व्हायच्या. गुरुजी वर्गाबाहेर फिरवतो याचा अंदाज घेऊन मुलं देखिल अधूनमधून त्यांच्या परिसरातील गंमती जमती मला दाखवायला घेऊन जायचा आग्रह धरायची आणि मग आमची सहल निघायची रानात. सुरवातीला, जवळच एखाद्या टेकडीवर जा, नाहीतर एखाद्या माळावर फुललेला खुरासनी बघायला जा असा उद्योग

पर्यावरणाबद्दल आपण बोलतो, वाचतो, मुद्दाम एखादा अभ्यासक्रम शिकतो. ऊहापोह करतो पण प्रत्यक्ष कृती करायला कचरतो. आम्ही २२ जानेवारी २०२३च्या रविवारी अशा एका अवलियाला भेटलो, की ज्याने औपचारिक शिक्षणाच्या फंदात न पडता धडाक्याने कामाला सुरुवात केली आणि साताठ वर्षं अविरत मेहनत करून एक नवीन जग निर्माण केलं. तो अवलिया म्हणजे प्रवीण भागवत.  इकॉलॉजिकल सोसायटीचा अभ्यासक्रम मी पूर्ण केला, वर्ष संपलं. तेव्हा प्रकाश गोळे सर नेहमी म्हणायचे की नैसर्गिक संसाधनांचा शाश्वत पद्धतीने वापर करून, स्वयंपूर्ण आणि सुखी आयुष्य जगणार्‍या लोकांचे समूह निर्माण व्हायला हवेत. प्रवीण भागवतांच्या वेताळेच्या पुनरुज्जीवन प्रकल्पाला भेट दिली तेव्हा मला प्रकर्षाने वाटलं की हे तर गोळे सरांच्या स्वप्नविश्वात टाकलेलं, रुजवलेलं पहिलं पाऊल आहे. ही सुरुवात आहे आणि पुढची शाश्वत स्वयंपूर्णतेकडे होणारी वाटचाल स्पष्ट दिसत आहे. २०१३ साली २०० एकर जमिनीवर हा प्रकल्प सुरु झाला तेव्हा अर्थातच पहिलं आव्हान पाण्याचं होतं. ७५० मिमी पाऊस पडणार्‍या, एका कोरड्या ठणठणीत - केवळ पाणी वाहण्याच्या खुणा दाखवणार्‍या ओढ्याभोवतीच्या -परिसरात पाण्याशिवाय क

‘गोदावरी’ चित्रपट पाहिल्यावर काही क्षण तरी ‘लेडी ऑफ द लेक’ (मणिपूरच्या लोकटाक तळ्यावर आधारलेला) आणि ‘जैत रे जैत’ या चित्रपटांची आठवण झाली. एखादी नैसर्गिक परिसंस्था (अनुक्रमे नदी / तळे /  डोंगराळ वन) तिच्याजवळ राहणाऱ्या स्थानिकांचं आयुष्य, मनोव्यापार व्यापूनही उरून राहते ती कशी, ते या तिन्ही चित्रपटात दिसतं. तिची सुंदर - शांत आणि रौद्र अशी दोन्ही रूपे या समाजांना अनुभवायला मिळतात. या तिन्ही चित्रपटांमध्ये तीन वेगवेगळ्या समाजांच्या आयुष्याच्या रहाटगाडग्याचे मनोज्ञ दर्शन होते. साम्य आहे ते इतकेच.  फरक हा आहे, की इतर दोन्ही चित्रपटात निसर्गाजवळ राहणारे समाज थोडेफार ‘आदिम’ म्हणता येईल असे आहेत. ते दैनंदिन जीवन व संसाधने याबाबतीत स्थानिक निसर्गावर थेट अवलंबून आहेत. त्यांच्या परंपरांमध्ये निसर्ग आहे, भुतेखेते आहेत.  ‘गोदावरी’ मात्र या बाबतीत वेगळा ठरतो. सुस्थापित अशा कृषीप्रधान, नागर संस्कृतीत धर्म, कर्मकांड यांना महत्त्व येऊ लागते, धार्मिक स्थळे नदीभोवती वसतात, वाढत जातात, तिच्या काठी अनेक धार्मिक संस्कार व विधी होतात. या सर्व सेवा पुरविणारी एक घट्ट सामाजिक वीण त्या स्थळी तयार होते. एक वेगळे

’फुलपाखरू’ हे नाव ऐकताच आपल्या समोर विविध रंगसंगती असलेले एका फुलावरून दुसऱ्या फुलावर उडणारे मध गोळा करणारे कीटक डोळ्यासमोर येतात. फुलपाखरू हा एक प्रकारचा कीटकच आहे. Lepidoptera या order मध्ये यांना समाविष्ट केले आहे. आपल्या महाराष्ट्र राज्यात साधारणपणे ३०० च्या जवळपास फुलपाखरांच्या प्रजातींची नोंद झाली आहे. फुलपाखरांच्या रंगसंगती, शारीरिक हालचाली, अवयवांची ठेवण यामुळे फुलपाखरांचे ६ कुळात वर्गीकरण केले आहे.  1) Nymphalidae 2) Hesperiidae 3) Papilionidae 4) Riodinidae 5) Pieridae 6) Lycaenides  फुलपाखरांचा जीवनक्रम  फुलपाखरांचा जीवनक्रम प्रामुख्याने ४ भागांमध्ये असतो.  १) अंडी २) अळी ३) कोश ४) प्रौढ फुलपाखरू.     सुरवातीला फुलपाखराची मादी विविध झाडांना भेटी देऊन व ज्या पानांचा स्वाद आवडला त्या झाडाच्या पानावर अंडी घालते. फुलपाखरांच्या पायामधील असलेले सूक्ष्म receptor हे माणसाच्या जीभे सारखेच काम करते. पानांचा स्वाद चांगला की वाईट हे मेंदूपर्यंत पोहचवले जाते. ज्या झाडावर अंडी घातली जातात त्याला (host plant) असे म्हणतात.  कालांतराने अंड्यातून अळीरूपी फुलपाखरू बाहेर येते व अंड्याचे टरफल खा